İstanbul ve Anadolu’daki ilk komünist örgütlenmelerin, kişilerin ve çevrelerin birliği 10 Eylül 1920’de, Doğu Halkları Kurultayı’nın hemen ardından Bakü’de toplanan TKP (Türkiye Komünist Partisi) kuruluş kongresinde sağlandı. Bu kongrenin Ankara’da yapılması düşünüldüyse de Ankara hükümeti buna izin vermedi.
Bakü’deki kongreye 74 delege katıldı. Ethem Nejat’ın teklifiyle Türkiye teşkilatlarının birleştirilmesi kararı alındı. “1. ve Umumi Türk Komünistleri Kongresi” adını alan bu kongrede partinin tüzüğü, programı, stratejisi ve taktikleri karara bağlandı.
En önemli kararlardan biri, “Emperyalizme karşı Milli Kurtuluş Hareketinin derinleşmesine yardımcı olmak, bununla birlikte işçi sınıfının gerçek ve son amacı olan emekçilerin egemenliğini kurmak için gereken durumu, koşulları, zemini hazırlamaya çalışmak”tı. Kongrede genel sekreterliğe Mustafa Suphi seçilmiştir.
Mustafa Suphi ve 15 Yoldaşı Katledildi
Mustafa Suphi ve arkadaşları, Kurtuluş Savaşı’na katılmak ve ülkedeki devrimci güçlerle birleşmek amacıyla Türkiye’ye dönme kararı aldılar. Ankara hükümeti ve M. Kemal Paşa ile bu yönde telgraflaşmaları oldu. Varılan mutabakat sonucu, Mustafa Suphi, 14 yoldaşı ve eşi Semiramis ile birlikte Kars üzerinden yola çıktılar. Erzurum’a geldiklerinde aleyhlerine gergin bir havayla karşılaştılar. Kazım Karabekir ile kısa bir görüşmeleri oldu, geri dönmeleri “tavsiye“ edildi. Durumda bir gariplik olduğunu sezmelerine rağmen yola koyuldular. Trabzon’a vardıklarında Sürmene açıklarında motorlara bindirildiler. Kayıkçılar kahyası Yahya Kaptan namındaki Teşkilat-ı Mahsusa’cı (o zamanın Milli Emniyeti) kişinin adamları tarafından hunharca katledildiler (28-29 Ocak 1921). Hâlâ bu katliamın emrini kimin verdiği kesinliğe kavuşmamıştır.
TKP’nin Faaliyetlerine Devam Etti
Haziran 1921’de Aydınlık, 1923’te Vazife adlı dergi çıkarıldı. 1 Ocak 1925’te Akaretler’deki TKP Kongresi’nde Şefik Hüsnü Genel Sekreter seçildi. 21 Ocak 1925’te Orak Çekiç dergisi çıkarıldı. 4 Mart 1925’te kabul edilen 578 sayılı “Takrir-i Sükûn” Kanunuyla 12 Mart 1925’te “Aydınlık”, ardından “Orak Çekiç” ve “Yoldaş” dergisi kapatılır. Şefik Hüsnü ile Hasan Âli (Ediz), Nisan ayında yurtdışına çıkar. Geride kalanlar 1 Mayıs’ta bir beyanname yayınlarlar. 38 kişi tutuklanır ve çeşitli cezalar verilir, Şefik Hüsnü ülke dışında bulunduğundan İstiklal Mahkemesi’nde gıyaben yargılanır ve 15 yıl hapse mahkûm edilir. 1926 yılı Cumhuriyet bayramında çıkarılan af kanunu ile hepsi tahliye edilir. Oluşan dağınıklığı gidermek, örgütü toparlayıp yeniden mücadeleye girişmek için Şefik Hüsnü’nün çabalarıyla 1926’da Viyana’da bir konferans yapılır. Vedat Nedim (Tör)’in İcra Komitesi Sekreterliğinde yeni bir merkez komitesi belirlenir. 1927 Tevkifatı olarak anılan tutuklamalar başlar. Rasih Nuri İleri, Vedat Nedim’in partiyi polise ihbar ettiğini belirtmektedir.
1928’lerde partinin Şefik Hüsnü önderliğindeki yönetici kanadının Türkiye’deki önderinin Dr. Hikmet (Kıvılcımlı) olduğu görülmektedir.
1929’da İzmir ve İstanbul’da yeni bir tutuklama dalgası olur. 29 Mart 1929’da TKP’nin öncülüğünde tütün işçileri bir kapalı salon toplantısı gerçekleştirir. Ardından 4 Mayıs 1929 gecesi, ilk tevkifat İzmir’de başlar. 16 Temmuz 1929 tarihli mahkeme kararına göre Dr. Hikmet (Kıvılcımlı), Hüsamettin Efendi (Özdoğu) ve Laz İsmail Efendi (Marat) dörder sene altışar ay on beşer gün müddetle ağır hapse çarptırılır. 24 sanık, muhtelif hapis cezalarına çarptırılırken, 10 sanık beraat eder.
1927-1932 arasında TKP birçok illegal yayın çıkarır. “Bolşevik”, “Komünist”, “İnkılap Yolu” (Berlin), “Kızıl İstanbul”, “Kızıl İzmir”, “Kızıl Samsun”, “Kızıl Eskişehir” gazeteleri yayımlanır. Özellikle il komitelerinin yayın organları, yerel parti faaliyetinin canlanmasında rol oynar. 1931’de Kızıl İstanbul’un yayınına devam edilir. Genel seçimlerle ilgili bildiriler ile 1 Mayıs bildirileri dağıtılır. Reşat Fuat Baraner dahil, seçim bildirilerinde oyların mahkûmlara verilmesi istenir.
1930 ve 1931 yıllarının TKP’de Hasan Ali (Ediz) dönemi olduğu belirtilmektedir. 1932 yılında ise partinin gizli çalışmaları daha da artar. Bu süreçte TKP’nin Dördüncü Kongresi 6 Şubat 1932’de Haliç’te, Defterdar’da Zeki Baştımar’ın evinde toplanır. Bu kongreden çok kısa bir süre sonra TKP’ye yönelik yeni bir tevkifat olur. Aclan Sayılgan, Nazım Hikmet’in 1932 sonlarında TKP’yi faaliyete geçirdiğini ancak 1933 başlarında yakalandığını belirtir. Bu tevkiften sonra Hüsamettin (Özdoğu)’in Kasımpaşa’daki evinde horoz döğüşü bahanesi ile 30 kişiyi toplayarak bir konferans gerçekleştirdiğini ve partinin Eskişehir ve Adana’da faaliyete geçtiğini, İstanbul Ortaköy’de dağıtılan bildirilerin ikinci devre faaliyetçilerinin polis tarafından toplanmasına sebep olduğunu söyler. Dışarıda parti yönetimini oluşturan kadrolardan Hasan Ali (Ediz), 1930 Eylül başında, Mehmet Emin (Sekün) Ağustos’ta, Reşat Fuat (Baraner) Mart 1931’de yakalanır. Bu kadroların yitirilmesiyle ülkede faaliyet yürüten önce Baytar Cevdet, 1933’ten itibaren Eczacı Vasıf (Onat)’tır.
1934-1935 yıllarında TKP’nin, Paris’te bulunan Şefik Hüsnü tarafından idare edildiği belirtilmektedir. “Kızıl İstanbul” ve “1 Mayıs Gazetesi”nin dağıtılması gerekçesiyle 18 Nisan 1934’de bir grup komünist tutuklanır. Bu grup içinde Şefik Hüsnü’nün kardeşleri Salahi ve Leman, Doktor Hikmet, kardeşi Şerafettin ile diğer bazı kişiler de vardır ve sonradan bu gruba Eczacı Vasıf Onat da katılır; ağır işkenceler gördükten sonra, Aralık ayında gizli duruşmalarla yürütülen bir mahkemeye çıkarılmışlardır.
Dr. Hikmet (Kıvılcımlı), Elazığ Cezaevi’nden çıktıktan sonra legal yayın faaliyetine geçmeyi partiye kabul ettirir ve Hasan Ali (Ediz), Eczacı Vasıf (Onat), Fatma Nudiye Yalçı ile birlikte TKP adına 1935 yılında Marksizm Bibliyoteği’ni kurar. Parti, 1936’da Komintern kararıyla “likide” edilir.
1938 Nisan sonunda Kıvılcımlı, Nâzım Hikmet, Fatma Nudiye Yalçı, Kerim Korcan, Kemal Tahir’in de aralarında olduğu 26 kişi hakkında “askeri isyana tahrik” iddiasıyla Donanma Komutanlığı Askeri Mahkemesi tarafından bir yargılama başlatılır. Donanma Davası’ndan Nâzım Hikmet Ran 20 yıl, Kemal Tahir ve Hikmet Kıvılcımlı 15’er yıl, Fatma Nudiye Yalçı 10 yıl, Kerim Korcan 12 yıl ceza alır, diğer sanıklardan 12’si muhtelif cezalara çarptırılır, 10 sanık ise beraat eder. Bu dönemde TKP İcra Komitesi Sekreteri Reşat Fuat Baraner’dir. Onun yönetiminde 1940’ta “Yeni Edebiyat” dergisi yayına başlar ve kitleselleşir. Dergi, 1941’de kapatılır.
1941’de toplanan TKP Genişletilmiş Merkez Komitesi, Türkiye’yi ‘Nazi Almanya’sının yedeğine sokmak isteyen anlayışa karşı mücadeleyi esas alır. 1942 yılı içinde faaliyet daha çok legal yayınlar üzerinde toplanır. Tangazetesi genel siyaset ve savaş hakkındaki parti görüşünü yansıtan yazıların yayımlanmasını sağlar.
Ağustos 1943’te toplanan TKP Genişletilmiş Merkez Komitesi, faşizme ve vurgunculara karşı Demokratik Mücadele Cephesi’nin kurulması için bütün imkânların seferber edilmesi kararını alır. 1944 Baharı’na kadar faşizme karşı yoğun bir mücadele yürütülmüş, bu dönemde başkanlığını Mihri Belli’nin yaptığı İlerici Gençler Birliği kurulmuştur. Aclan Sayılgan, TKP’nin Gençlik Örgütlenmesinin 1923’ten 1938’e kadar Baytar Cevdet, Hasan Ali (Ediz), Dr. Hikmet (Kıvılcımlı) tarafından yönetildiğini, 1944’ten itibaren ise bu görevi Mihri Belli’nin üzerine aldığını belirtmektedir.
1944 Mart’ında Reşat Fuat Baraner’in de bulunduğu bir grup TKP üyesi, Ekim ayında da İlerici Gençler Birliği üyelerinden bazıları tutuklanır. Baraner’e 7 yıl hapis cezası verilir.
1945’te yeni partilerin kurulmasına izin veren yasayla birlikte TKP kadrolarından bazıları da illegal ortamdan legale çıkarlar. Bu süreçte Esat Adil Müstecaplıoğlu’nun önderliğinde Türkiye Sosyalist Partisi (TSP) ve Şefik Hüsnü Değmer’in öncülüğünde Türkiye Sosyalist Emekçi Köylü Partisi (TSEKP) kurulur. Çoğunun başında TKP Merkez Komitesi veya il yöneticilerinin bulunduğu sendikalar kurulur. Ferit Kalmuk’un kurduğu İstanbul Sendikalar Birliği, Zeki Baştımar’ın İl Sekreterliğinde Ankara Sendikalar Birliği, Emin Bilecan’ın İzmir Sendikalar Birliği ve Rasih Nuri İleri’nin Adana Sendikalar Birliği bu kuruluşlardır. “Sendika” isimli bir dergi çıkarılır. Gençlik içinde ‘Türkiye Gençler Derneği’ ve İstanbul’da ‘Yüksek Tahsil Gençlik Derneği’ kurulur.
16 Aralık 1946’da sosyalist partiler TSP ve TSEKP ve onlara bağlı sendikalar kapatılır. Emekçinin Sesi adlı günlük gazete hazırlığı içindeki Şefik Hüsnü ve 55 parti yöneticisi 19 Aralık 1946’da tutuklanarak, “İllegal TKP’nin devamı niteliğinde bir parti kurdukları” gerekçesiyle 1 yıldan 5 yıla kadar değişen hapis cezalarına çarptırılırlar. Bu denemelerin ardından sosyalist faaliyetler yeniden illegal ortamda devam eder. 1946-1951 yılları arasında TKP’ nin İcra Komitesi Sekreterliğini Zeki Baştımar yürütür. TKP önderlerinin 1950 genel affıyla serbest kalmalarıyla örgütlenme çalışmalarına yeniden başlar. Şefik Hüsnü 17 Temmuz 1950’deki afla Aydın Cezaevi’nden serbest bırakılmıştır.
DP (Demokrat Parti), 1951’de TKP’ye yönelik büyük bir tevkifat başlatır. Operasyon 26 Ekim 1951 günü gizli TKP’nin bazı neşriyatlarıyla Marsilya’ya hareket edecek olan gemiye binmek üzere Galata Rıhtımı’na giren Sevim Tarı (Belli)’nın gözaltına alınmasıyla başlar. Ve aralarında Merkez Komite üyelerinin de olduğu toplam 187 kişi yargılanır. Fethi Tevetoğlu, 7 Ekim 1954 günü sona eren yargılamalarla, toplam 184 sanıktan 131’ine çeşitli cezalar verildiğini söylemektedir.
Şefik Hüsnü, 7 Nisan 1959’da, 72 yaşındayken Manisa’ da sürgünde yaşama veda etmiştir.
TKP Dış Büro
Zeki Baştımar (Yakup Demir) ve bazı TKP kadroları yurtdışına çıkmış ve TKP’yi yurtdışından yönetmişlerdir. 1958’de Doğu Almanya’dan yayın yapan Bizim Radyo kurulmuş, bu sayede haberleşme ve örgütsel ilişki sürdürülmüştür. Baştımar’ın ardından TKP’nin başına İsmail Bilen (Laz İsmail) getirilmiştir. 1973 atılımıyla birlikte gençlik ve sendikalar üzerinde etkisi oldukça artmıştır. SBKP’nin çizgisine yakın bir politik hat izleyen TKP, 1979’da bölünmüş, partinin İngiltere kanadı İşçinin Sesi adlı bir dergi çıkarmaya başlamıştır.
12 Eylül döneminde TKP’nin önemli kadroları tutuklanmıştır. 1983’te TKP’nin başına Haydar Kutlu (Nabi Yağcı) getirilmiştir. 1985’ten sonra yasallaşma tartışmaları başlamış ve TİP ile birleşerek 1988’de TBKP (Türkiye Birleşik Komünist Partisi) adlı bir yasal parti kurulmuştur. TBKP bir süre sonra kapatılmıştır.
News
