12 Eylül askeri darbesinin ardından Türkiye’de siyasi partilerin, derneklerin ve sendikaların faaliyetlerine son verilmiş ve kapatılmıştır. Parti liderleri önce askeri üslerde gözetim altında tutulmuş, ardından yargılanmıştır. Kapatılan partiler arasında devleti ve Cumhuriyet’i kuran CHP de bulunmaktadır.
Peki, partiler ne zaman yeniden kurulmuştur? Kapatılan partilerden hangileri yeniden açılmıştır? İşte bu soruların cevapları…
7 Kasım 1982’de yeni Anayasa halkoylamasıyla kabul edilmiş ve darbenin başındaki isim olan Kenan Evren Cumhurbaşkanı olmuştur. Yeni Anayasa’nın geçici 4. maddesiyle, kapatılan siyasal partilerin liderleri (Süleyman Demirel, Bülent Ecevit, Necmettin Erbakan ve Alparslan Türkeş) başta olmak üzere 723 kişiye siyaset yasağı getirilmiştir. 22 Nisan 1983’de yeni Siyasi Partiler Kanunu (SPK) kabul edilmiştir. SPK’nin, anti-demokratik özellikleri ağır basmaktadır.
Siyasal Etkinliklere Getirilen Yasak Kaldırılıyor
24 Nisan 1983’te siyasal etkinliklere getirilmiş olan yasak kaldırılmıştır. İlk kurulan parti cuntanın görevlendirdiği Orgeneral Turgut Sunalp’in partisi Milliyetçi Demokrasi Partisi (MDP)’dir. Daha sonra Başbakanlık Müsteşarı ve İsmet İnönü’nün eski özel kalem müdürü Necdet Calp tarafından merkez solda yer alan Halkçı Parti (HP) kurulmuştur. 32 kurucusundan 7’si cunta tarafından veto edilmiştir.
HP’nin ardından 30 Mayıs’ta Turgut Özal liderliğinde Anavatan Partisi (ANAP), 6 Haziran’da Erdal İnönü liderliğinde Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP), 23 Haziran’da Süleyman Demirel siyasi yasaklı olduğu için Ahmet Nusret Tuna liderliğinde Doğru Yol Partisi (DYP), 19 Ağustos 1983’te Necmettin Erbakan yasaklı olduğundan Ahmet Tekdal liderliğinde Refah Partisi (RP) kurulmuştur.
Kasım 1983’te yapılan genel seçimlere ANAP, HP ve MDP katılabilmiştir. ANAP yüzde 45,1 oy ve 211 milletvekilliğiyle iktidar olmuştur.
HP, yüzde 30,4 oy ve 117 milletvekilliği, cuntacıların açıktan desteklediği MDP ise yüzde 23,2 oy ve 77 milletvekilliği kazanmıştır.
12 Eylül Sonrası Kurulan Diğer Siyasi Partiler
Bu dönemde kurulan diğer siyasi partiler ise şöyledir:
Kapatılan Adalet Partisi kurmayları tarafından 3. Ordu eski Komutanı Ali Fethi Esiner başkanlığında 20 Mayıs 1983’te Büyük Türkiye Partisi, 6 Haziran 1983’te emekli Kurmay Albay, Büyükelçi Baha Vefa Kartay tarafından Yüce Görev Partisi, Avukat Kemal Avşaroğlu başkanlığında 26 Haziran 1983’te merkez sağda yer alan Yeni Doğuş Partisi, 1 Temmuz 1983’te emekli hava subayı Vahap Esendağ başkanlığında yazar Ahmet Tevfik Acar ile birlikte merkez sol Yeni Düzen Partisi, emekli general Alparslan Demirel başkanlığında 4 Temmuz 1983’te merkez sağ Fazilet Partisi, Emekli Korgeneral Mithat Ceylan başkanlığında 8 Temmuz 1983’te merkez sağ Bizim Parti, 22 Temmuz 1983’te Ahmet Hamdi Çelebi başkanlığında merkez sağ (Türkiye) Huzur Partisi, 29 Temmuz 1983’te Yaşar Yurtöven başkanlığında muhafazakâr Bayrak Partisi, 1970’lerde etkin olan Yeniden Milli Mücadele Hareketi’nin ileri gelenlerinden Aykut Edibali önderliğinde 21 Mart 1984’te muhafazakâr, milliyetçi, sağ eğilimli Islahatçı Demokrasi Partisi, 14 Kasım 1985’te Bülent Ecevit siyasi yasaklı olduğu için Rahşan Ecevit başkanlığında Demokratik Sol Parti (DSP), 12 Eylül darbesinde kapatılan MHP’nin yerine kurulan Milliyetçi Çalışma Partisi (MÇP, Muhafazakâr Parti’nin 30 Kasım 1985’te adının değiştirilmesiyle kurulmuştur), Kemal Bekman başkanlığında 14 Mart 1986’da kurulan ve amblemindeki davulu delen Jaguar sembolü, dönemin Başbakanı ve ANAP Genel Başkanı Turgut Özal’ın kızı Zeynep Özal’a hediye edilen Jaguar marka arabayı ve Zeynep Özal’ın müzisyen kocasını sembol eden Büyük Anadolu Partisi, ANAP’tan ayrılan bir grup milletvekili ve eski bakan tarafından Vural Arıkan başkanlığında 18 Mart 1986’da Vatandaş Partisi, DYP’den arılan bir grup ile kendini fesheden Milliyetçi Demokrasi Partisi’nin 21 milletvekili birleşerek 9 Mayıs 1986’da Mehmet Yazar başkanlığında Hür Demokrat Parti, Gazeteci Cafer Tayyar Şafak başkanlığında 21 Temmuz 1986’da Büyük Vatan Partisi, TİKP-Aydınlık geleneğinden kadrolarca 1 Şubat 1988’de Ferit İlsever başkanlığında Sosyalist Parti (12 Eylül sonrası kurulan ilk legal sosyalist partidir. Doğu Perinçek siyasi yasaklı olduğu için başkan olamamıştır), 6 Haziran 1988’de Celalettin Bedri Ertuğ başkanlığında, aralarında Ali Kocatepe ve İlhan İrem gibi sanatçılarla Adnan Haraççı ve Nevroz Sayman gibi iş adamlarınca Yeşiller Partisi,
6 Ekim 1988’de Cevat Bitirgen Ürgüplü başkanlığında ve kısa adı “MEHTAP” olan çevreci parti Medeniyet Hayvansever Ekonomi ve Tarım Partisi, 9 Haziran 1989’da Gökhan Evliyaoğlu başkanlığında Cumhuriyetçi Demokrat Gençlik Partisi, Şair-yazar Sezai Karakoç başkanlığında 26 Mart 1990’da kurulan muhafazakâr, merkez sağ Diriliş Partisi, 17 Mayıs 1990’da İstanbul Büyükşehir Belediyesi eski Başkanı Bedrettin Dalan liderliğinde merkez sağ Demokrat Merkez Partisi, TKP ve TİP’in bazı eski kadrolarınca, Nihat Sargın’ın genel başkanlığı ve Nabi Yağcı (Haydar Kutlu)’nın genel sekreterliğinde, 4 Haziran 1990’da Türkiye Birleşik Komünist Partisi (TBKP), SHP’li 10 milletvekilinin öncülüğünde 64 kurucu tarafından 7 Haziran 1990’da Ahmet Fehmi Işıklar’ın başkanlığında Halkın Emek Partisi (HEP), 14 Kasım 1990’da Ahmet Servet Hacıpaşaoğlu başkanlığında merkez sağ “hülle partisi” Demokratik Mücadele Partisi, Prof. Dr. Sadun Aren’in genel başkanlığında Kurtuluş, Emek, Yeni Yol ve Sosyalist Politika gruplarının birleşmesi sonucu 15 Ocak 1991’de Sosyalist Birlik Partisi (SBP).
12 Eylül’de Kapatılan Partiler Yeniden Açılıyor
12 Eylül 1980 darbesinde kapatılan siyasi partilerin yeniden açılmasını sağlayan yasa 19 Haziran 1992’de TBMM’de kabul edilmiştir. DYP-SHP koalisyon hükümetinin 12 Eylül darbesinde kapatılan partilerin yeniden açılmasına ön ayak olmalarının ardından partiler yeniden kurulmaya başlamıştır.
Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) 12 Eylül sonrası açıldığı tarih 9 Eylül 1992’dir. Erol Tuncer’in öncülüğüyle son GYK üyeleri tarafından yürütülen çalışmalar sonucunda, 1979’daki 24. Kurultay delegelerinin büyük çoğunluğunun katılımıyla (1338 delege), 9 Eylül 1992’de, 25. Kurultay toplanmış ve CHP’nin aynı ad ve amblemle yeniden açılmasına karar verilmiştir.
Erol Tuncer ve Deniz Baykal’ın aday olduğu kongrede Baykal 679 oyla genel başkanlığa seçilmiş, Tuncer 452 oy almıştır.
Demokrat Parti (DP) de eski partililerin öncülüğünde yeniden siyaset sahnesine dönmüştür. 29 Kasım 1992 tarihinde toplanan kongrede genel başkanlık koltuğuna eski bakanlardan Hayrettin Erkmen oturmuştur. 16 Ocak 1994’de toplanan olağanüstü genel kongre sonucunda ise partinin genel başkanı Adnan Menderes‘in oğlu Aydın Menderes olmuştur.
Türkiye Sosyalist İşçi Partisi (TSİP), 3 Ocak 1993’te kongresini toplamış ve Turgut Koçak genel başkanlığında parti yeniden faaliyetlerine başlamıştır.
12 Eylül sonrası kapatılan Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) geleneği, 1983’te önce Muhafazakar Parti, ardından 1985’te Milliyetçi Çalışma Partisi (MÇP) olarak siyasal yaşamda temsil edilmiştir. 27 Aralık 1992’de toplanmış olan MÇP’nin kongresinde partinin feshedilmesine karar verilmiştir. 24 Ocak 1993 tarihinde yapılan olağanüstü kongrede partinin isminin Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) olmasına karar verilmiştir.
Adalet Partisi (AP)’nin 19 Aralık 1992’de toplanan kongresinde ise Demirel liderliğindeki Doğru Yol Partisi’ne katılmasına karar verilmiştir.
Adalet Partisi 11 Nisan 1995’te isminin saklanması amacıyla yeniden kurulmuş, 26 Kasım 2009 tarihine kadar hiç bir varlık gösteremeden, yalnızca tabela partisi olarak kalmıştır.
Adalet Partisi son olarak Prof. Dr. Vecdet Öz başkanlığında 9 Ekim 2015 tarihinde yeniden kurulmuştur. PArti 2022 itibariyle seçimlere girme hakkını elde etmiştir.
News
